Cüneyt Kaptan
Admin
Adı: : M.Cüneyt Işıtman
Doğum Tarihi : 30/06/55
 Mesaj Sayısı : 2774
Kayıt tarihi : 25/09/09
Yaş : 68
 |  Konu: GÜZEL TÜRKÇE'MİZDE SÖZCÜK TÜRLERİ Ptsi Ocak 18, 2010 12:46 am | |
| SÖZCÜK TÜRLERİ
1. KONU – AD ve AD TAMLAMALARI
Sözcük türleri; sözcüğün sözcükle olan ilişkisinden doğar. Yaptığı işlevlere göre şöyle bölümlenir;
1-Adlandırılmak suretiyle nesneleri karşılayanlar ; ADLAR
2-Bir adın niteliğini ya da niceliğini bildirenler ; SIFATLAR
3-Bir eylemi, eylemsiyi, sıfatı, belirteci belirtmek işini yapanlar; BELİRTEÇLER
4-İsim olmadıkları halde onların yerine geçme işini yapanlar; ADILLAR (Zamirler)
5-Sözcükler ya da cümleler arasında bağ kuranlar; BAĞLAÇLAR
6-Sözcükler arasında ilgi kuranlar; İLGEÇLER
7-Duygularımızı bildirme işi yapanlar; ÜNLEMLER
8-Hareketi karşılayanlar;EYLEMLER
NOT : Bir sözcük ilişki kurduğu sözcüklere göre AD, SIFAT ya da BELİRTEÇ olabilir. Bir sözcük tek başına SIFATTIR ya da BELİRTEÇ-tir diyemeyiz.
AD (İsim)
Canlı, cansız bütün varlıkları, kavramları tanıtmaya yarayan sözcüklere İSİM (Ad) denir.
1.OLARAK VAR OLUŞLARINA GÖRE ADLAR (MADDELERİNE)
A-Somut Adlar: Var olduğunu beş duyu ya da geliştirilmiş araçlarla algıladığımız varlıkların adlarıdır. Hava, su ışık, nem, insan, bitki, koku, mavi gibi...
B-Soyut Adlar: Var olduğunu duyularımızla algılayamadığımız; ancak zihnimizde tasarlayıp varsaydığımız varlıkların adlarıdır. Düşünce, özgürlük, aşk, sevgi, hüzün, güzellik, iyilik, peri, gibi...
2.OLARAK VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR
A-Özel Adlar: Evrende tek olan, benzeri bulunmayan varlıkların adlarıdır.
B-Tür Adları (Cins Adlar) : Aynı türden pek çok varlığı belirten adlar. Örneğin; Ağaç, kuş, maşa, kalem, kağıt.
3.OLARAK SAYISAL DURUMLARINA GÖRE ADLAR
A-Tekil Adlar: Çoğul eki almamış, aynı türden bir tek varlığı gösteren adlardır. Çocuk gülüyordu. Kuş uçuyor.
B-Çoğul Adlar: Aynı türden iki ya da daha çok varlığı gösteren adlardır. Çoğul anlamı ‘’-ler- lar’’ ekiyle yapılır. Çocuklar gülüyor – Kuşlar uçuyor – Kitapları okudum.... gibi
C-Topluluk Adları : Söylenişi tekil, oluşumu çoğul olan varlıkların adlarıdır. Bu varlıklar teklerin biraraya gelip niteliksel bir dönüşüme uğramasıyla oluşur. Ordu – tabur – takım – orman – sürü – demet – deste – aile.... gibi
U Y A R I
‘’Öğretmen içeri girince sınıf ayağa kalktı.’’ Cümlesindeki ‘’sınıf’’ sözcüğü topluluk adıdır. ‘’Sınıf her yıl boyanır.’’ Cümlesindeki ‘’Sınıf’’ sözcüğü ise tekil addır.
Topluluk adları çoğullanabilir. Ormanlar – Sürüler – Aileler..... gibi
4.OLARAK YAPISAL AÇIDAN AD EKLERİ
A.Basit (Kök) Adlar : Kök halinde bulunan adlardır.
B-Türemiş (Gövde) Adlar: Yapım eki almış, biçimli adlardır.
C-Bileşik adlar: Birden çok sözcükten oluşur.
AD DURUMU EKLERİ
1-Belirtme durum eki : ‘’ –i –ı’’ nesne yapar / Örnek ; Ev-i sattım.
2-Yönelme durum eki : ‘’ –e –a’’ dolaylı tümleç yapar / Örnek; Okul-a gitti.
3-Bulunma durum eki : ‘’ –de –da’’ dolaylı tümleç yapar / Örnek; Dünya –da bir tek dostu yoktu.
4-Çıkma (uzaklaşma) durum eki; ‘’-den –dan’’ dolaylı tümleç yapar / Örnek; İnsanın güzelliği topraktan gelir.
AD (İSİM) TAMLAMALARI
A-BELİRTİLİ AD TAMLAMASI
Tamlayan Tamlanan
Ad + İlgi Durum Eki Ad + III. Tekil İyelik eki
Tamlayan eki Tamlayan eki
*Belirtili Ad Tamlamasında tamlayan ad, tamlanan adın NEYE ve KİME ait olduğunu bildirir.
‘’(?) yol – u (neyin yolu – kimin yolu?) sorusunu ‘’Okul–un yol-u biçiminde tamamlarsak yolun neye ait olduğu belirginleşir. Bir başka deyişle bu tür tamlamayı ‘’x’in y’si’’ biçiminde de düşünebiliriz.
*Belirtili ad tamlamasında tamlayan tamlananın özel bir durumda bulunduğunu belirtir.
*Belirtili ad tamlamalarında, tamlayandan önce veya sonra gelen sıfat, zarf, zamir, edat gibi sözcükler çekim
eki aldıklarında tamlananın türünü değiştirmezler.
* O – n – un gibi – s – i
Kişi zamiri Edat
* Güzel – liğ – in büyü – sü
Sıfat
* Birkaçı – n – ın kalem – i
Belgisiz zamir
* Kalemler – in kaç - ı
Ad Soru zamiri
* Güzeller – in cefa – s – ı
Adlaştırılmış sıfat Ad
* Gece – n – in sabah - ı
Ad Ad
* Herkes – in derd – i
Belgisiz Zamir
* Onlar – ın birkaç– ı
Kişi Zamiri Belgisiz Zamir
* Tembel – in üzüntü – s - ü
Adlaşmış Sıfat Ad
* Kimi zaman tamlayan takıların belirtilmediği görülür.
Yaseminlerin okul biraz ilerdedir.
(okul-u)
Sizin çocuk kaçıncı sınıfta okuyor?
(çocuğunuz)
Çoban kulübe mi yapıyor ?
(kulübesi mi)
* Ben – im kalem – im
Tamlayan eki Tamlanan eki
İyelik zamirleriyle kurulan söz grupları belirtili isim tamlamasıdır. Örneğin ; Evimizin bahçesi
A-BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI
Tamlayan Tamlanan
Ad Ad + III. Tekil
Ek yok İyelik yok
X Y’si
*Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan, tamlananın genel bir durumda olduğunu bildirir.
‘’Okul yol – u’’ tamlamasında ‘’okul’’ sözcüğünün ‘’yol’’ la ilgisi belirtisizdir; geneldir.
*Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka sözcük giremez; okul yeni yol-u (yanlış)
*Belirtisiz ad tamlamalarında , tamlayanla tamlanan arasında birçok anlam ilişkisi vardır.
1- Yolcu treni – Elma ağacı – Gül fidanı – Yemek masası
Tamlananın türünü gösterir
2- Vatan sevgisi – Bela çiçeği – Yağmur kaçağı – Çimen yeşili
Tamlananın niteliğini bildirir
3- Sinir hastalığı – Sel felaketi – Alkol koması – Güneş yanığı
Tamlananın sebebini bildirir
4- Vişne şurubu – Yaprak dolması – Domates çorbası – Çilek reçeli
Tamlananın neden yapıldığını gösterir
YÖNTEM : Bu tür tamlamaları takısız isim tamlamalarıyla karıştırmamak gerekir.
‘’Çilek reçel – i’’ tamlamasındaki ‘’-i’’ tamlanan ekini çıkarıp okuyunuz. ‘’Çilek reçel’’ tamlaması yanlıştır.
Bu tamlama; ‘’Belirtisiz isim tamlamasıdır.’’
‘’Kerpiç duvar – ı’’ tamlamasındaki ‘’-ı’’ tamlanan ekini çıkarıp okuduğumuzda anlam bozulmaz. Bu tamlama
‘’Takısız isim tamlamasıdır.’’
5-Van Gölü – Yüksel Caddesi – Muş Ovası – Ağrı Dağı
Yer adı bildirir.
6-Dil Kurumu – İş Bankası – Hukuk Fakultesi
Kurum adı bildirir.
7-Edebiyat Öğretmeni – Okul Müdürü – Belediye Başkanı – Ankara Valisi
Görev ve görevli anlamı verir.
8-Cuma Sabahı – 1995 yılı
Zaman bildirir
9-Oyun Salonu – Savaş Alanı – Çiçek Bahçesi – Taş Ocağı
Tamlanan,tamlayana özgü yerleri bildirir
10-Amasya elması – Ankara keçisi – Antep fıstığı
Tamlanan,tamlayana özgü yerleri bildirir
11-Pisagor teoremi – Şeyh Galip Divanı – Latifi Tezkiresi
Kişiye ait yapıtları,buluşları bildirir
12-Tren yolculuğu – Vapur gezisi – Otomobil yarışı
Araç ilgisi kurara
13-Gönül oyunu – Umut ışığı – Hüzün yağmuru
Mecazlı anlatıma yakınlık gösterir
*Bazı belirtisiz isim tamlamaları eylem adlarından oluşabilir.
Düşünme payı –Şiir okuyuşu – Kazanma hırsı – Konuşma hevesi – Bakış açısı
*Bazı belirtisiz ad tamlamalarında tamlanan ekinin söylenmediği görülür.
Cami sokak (sokağı)
Kestane kebap (kebabı)
İzmir köfte (köftesi)
*Kimi sıfat tamlamaları, ters çevrilerek (tamlananla tamlayanın yeri değiştirilerek) belirtisiz isim tamlaması
biçimine sokulur.
Vefasız Ayşe / Ayşe vefasızı
Yaramaz Ali / Ali yaramazı
Hırsız Ahmet / Ahmet hırsızı
Tembel Hasan / Hasan tembeli
Güzel dünya / Dünya güzeli
Sıfat tamlaması Belirtisiz isim tamlaması
B-TAKISIZ AD TAMLAMASI
*Tamlayan ve tamlanan öğeleri ek almaz
Altın yüzük
Ad Ad
Tamlayan Tamlanan
x y
*Tamlayanla tamlanan arasına başka sözcük giremez
*Sıfat tamlamaları ile takısız ad tamlaması birbirine benzer. Çünkü iki tamlamada da sözcükler tamlama eklerini almaz.
K A R Ş I L A Ş T I R M AA | B | C | TAKISIZ AD TAMLAMASI |
| S I F A T TAMLAMASI |
AD (-den AD yapılmış)
| A D A D | Sıfat + Ad |
| - G İ B İ - |
|
Hammaddeden yapılan şey |
|
|
Yün kazak
Taş köprü
Sünger yatak
İpek mendil
Neden yapıldığını gösterir |
Gül yanak
Kiraz dudak
Çelik irade
İnci diş
Bu tür tamlamalar yapısal açıdan ‘’Takısız isim tamlaması’’ anlamsal açıdan sıfat tamlamasıdır. |
Mavi göl
Bazı insanlar
Küçük ev
Üç kardeş
‘’Maviden yapılmış göl’’ veya ‘’Mavi gibi göl’’ diyemeyiz. |
C-ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI
*En az üç addan oluşur.
*Tamlama içinde bir başka tamlama daha bulunur.
*Bu tamlamada tamlayan tamlananın kime ve neye ait olduğunu bildirir.
1- (ad + ad) – ın (ad) – ı
Tamlayan Tamlanan
Belirtisiz ad tamlaması + ad
Çınar ağacı – n – ın gölge – s – i
Bahar rüzgarının nefesi
Devlet bakanının görevi
Deniz sularının serinliği
Halı saçağının rengi
Batı dünyasının inancı
2- (ad) – ın (ad + ad) – ın
Tamlayan Tamlanan
Ad + Belirtisiz ad tamlaması
Okul –un bahçe kapı – s – ı
Öğrencilerin beslenme saati
Şehrin su kanalları
Öğrencilerin sınav sonuçları
3- (ad + ad) ın (ad + ad) – ı
Tamlayan Tamlanan
BELİRTİSİZ AD TAM. + BELİRTİSİZ AD TAM.
Televizyon kanalının haber yorumcusu
Müzik programının sanat danışmanı
Filiz’ in kardeşinin okul çantası
Edebiyat öğretmeninin şiir kitabı
4-TAKISIZ AD TAMLAMASI + AD
İpek gömleğin düğmesi
Kerpiç duvarın sıvası
5-BELİRTİLİ AD TAMLAMASI + TAKISIZ AD TAMLAMASI
*Patronun gömleğinin altın düğmesi
Tamlayan Tamlanan
Belirtili Ad Taml. Takısız Ad Taml.
SÖZCÜK TÜRLERİ - 2. KONU
S I F A T
· ÖZELLİKLERİ
· ÇEŞİTLERİ
· SIFATLARDA KÜÇÜLTME
· SIFATLARDA PEKİŞTİRME
· SIFATLARIN ADLAŞMASI
· BİLEŞİK SIFATLAR
· UNVAN SIFATLARI
· SIFAT TAMLAMASI
Bir varlığın niteliğini, niceliğini ve yerini belirten sözcüklerin genel adıdır SIFAT.
ÖZELLİKLERİ
1- Tek başına SIFAT diye bir sözcük türü yoktur. Adların önüne gelip onu nitelediğinde ya da belirttiğinde sıfat olur. MAVİ GÖMLEK dediğimizde, MAVİ göleğin niteliğini bildirir; ama MAVİ tek başına kullanıldığında sadece bir renk adı olur. BEŞ GÜN dediğimizde, BEŞ sayı sıfatıdır; ancak BEŞ tek başına kullanıldığında da sadece sayı adıdır.
2- Sıfatlar, İSİM ÇEKİMİ EKİ almazlar. Alırlarsa adlaşırlar. Örnek; Çalışkan insanlar – Çalışkanlar
3- Sıfatlar ; varlığa yapışık olan nitelikleri bildirenler (niteleme sıfatları) , varlığa yapışık olmayan nitelikleri bildirenler (belirtme sıfatları) diye ikiye ayrılır.
NİTELEME SIFATLARI
Kavramların, nesnelerin niteliklerini bildirirler.
Hareket Niteliğini Bildirenler ; Konuşan çocuk - Gülen bebek
Varlığın Kalıcı Niteliğini Bildirenler ; Çalışkan insan - Mavi kazak - Kısa yol
BELİRTME SIFATLARI
Nesneleri belirten sıfatlardır. Bu sıfatlar nesnenin ya da kavramın bünyesinde bulunan nitelikleri göstermez. İşlevlerine göre dörde ayrılır.
1- GÖSTERME (İşaret) SIFATLARI : Varlıkların, nesnelerin yerlerini göstermek suretiyle belirten sözcüklerdir. Bu sözcükler tek başlarına kullanıldığında İŞARET ZAMİRİ olur.
Bu adam
Şu çocuk
O ev gibi...
2- BELGİSİZ SIFATLAR : Varlıkları, kavramları kesin olarak değil de şöyle böyle belirten sıfatlardır.
Hiçbir olay
Herhangi sıra
Birçok neden
Bütün insanlar
Başka örnek
Bazı filmler
Çok para
Fazla iş
3- SAYI SIFATLARI : Sayı adlarının sıfat olarak kullanılmasıdır. İşlevlerine göre dörde ayrılır.
a) Asıl Sayı Sıfatları : Bir hariç diğer sayılar çokluk bildirdiği için bu sıfat tamlamalarında, tamlanan yani isim çoğul eki almaz.
İki iş
İki işler (yanlış)
Dört çocuk
Dört çocuklar (yanlış)
NOT : Ancak kural dışı kullanımlar vardır.
Beşevler
Üç silahşörler
b) Sıra Sayı Sıfatları
İlk çocuk
Sonuncu ev
İkinci sınıf
c) Üleştirme Sayı Sıfatları : Bu sıfatlar ; bölme, ayırma, paylaştırma anlamını verir.
İkişer ev
Birer milyon
d) Kesir Sayı Sıfatları :
Yarım elma
Yüzde altmış enflasyon
Çeyrek ekmek
Dörtte bir hisse
4- SORU SIFATLARI : Sıfatları bulmak amacıyla ada yönelttiğimiz sorulardır.
Kaç
Ne
Kaçıncı + A d
Nasıl
Hangi
Neredeki
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Sıfatlara -ce, -cik, -cık ekleri getirilerek yapılır. Büyükçe salon – İncecik tül vb. gibi
SIFATLARDA PEKİŞTİRME
A- ‘’m, p, r, s’’ sesleriyle yapılır ;
mor – mosmor güz
sarı – sapsarı yüz
mavi – masmavi gökyüzü
boş – bomboş ev
temiz – tertemiz mutfak
sağlam – sapasağlam televizyon
B- Tekrarlarla yapılan pekiştirme;
Kara kara gözler
Yüksek yüksek tepeler
Deli deli taylar
Diri diri balıklar
C- Soru eki ile yapılanlar;
Küçük mü küçük oda
Yeşil mi yeşil deniz
SIFATLARIN ADLAŞMASI
Sıfat tamlamalarında, tamlananın düşüp; tamlayanın isim çekim eki alması, ya da yalın durumda olmasıdır.
Yaralı adam – Yaralı
Genç insanlar – Gençler
BİLEŞİK SIFATLAR
İki sözcüğün birleşmesiyle oluşan sıfatlardır.
Ağırbaşlı çocuk
Yurtsever insan
Büyük boy elbise
Kurallı bileşik sıfatlar;
Uzun saç – Saçı uzun delikanlı
Mavi gömlek – Göleği mavi çocuk
Kimi zaman bir sıfat tamlaması bir başka adın sıfatı olur.
Bir sıfat tamlamasına ‘’-lı’’ eki getirilerek bu durum görülür.
Uzun saç – Uzun saçlı kız
Mavi gömlek – Mavi gömlekli çocuk
UNVAN SIFATLARI
İnsanların rütbe, derece ve sosyal seviyelerine göre adlarına takılan saygı ve tanıtım sözcükleridir. Kimi zaman
İnsan dışı özel isimlere de takılır.
Aziz İstanbul
Ebedi Şef ******
Şehzade Mehmet
Doktor Ahmet
Ali Dayı
Hamdullah Efendi
SIFAT TAMLAMALARI
Sıfat veya sıfat öbeği + Ad
Niteleme, belirtme
x y
Tamlayan Tamlanan
· Tamlayan, tamlanan adın niteliğini ya da niceliğini belirtir.
· Tamlama ekleri yoktur
· Sıfat tamlamalarında birden çok sıfat bir adı niteleyebilir.
Yüksek, yalçın, geçit vermez, karlı dağ
Nitelem sıfatları Ad
· Sıfat tamlamalarında bir sıfat birden çok adı niteleyip belirtebilir.
Özgür toplumlar, bireyler, sanatçılar.......
Sıfat Ad Ad Ad
· Sıfat tamlamalarında kimi zaman niteleme veya belirtme görevli tamlayan kısmı, söz öbeğinden oluşabilir.
AD + AD
Milyonların sevgilisi / sanatçı
(B.li Ad Tamlaması) Ad
Sıfat Öbeği
Dünya güzeli / kız
B.siz ad tamlaması Ad
Karma Tamlamalar
Karma tamlamalar en az iki isim, bir sıfattan oluşur.
Tamlama içinde bir başka tamlama bulunmaz
SÖZCÜK TÜRLERİ - 3. KONU
Z A M İ R L E R ( ADILLAR)
• ZAMİRİN TANIMI
• ZAMİR ÇEŞİTLERİ
Z A M İ R
İsim olmadıkları halde ismin yerini tutan sözcüklerdir.
ÖZELLİKLERİ
1- Anlam kapsamı bakımından en geniş sözcüklerdir. Bu nedenle sayıları çok az olan zamirler, bütün kavramları ve varlıkları karşılayabilir.
2- Çekim sırasında kök değiştirebilir.
Ben – Bana
Sen – Sana
3- Adlar gibi çekimlenirler.
KİŞİ ZAMİRLERİ
Kişilerin adlarının yerine kullanılan sözcüklerdir.
Ben – Sözü söyleyen – I. Tekil kişi
Sen – Kendisine söz söylenen – II. Tekil kişi
O – Sözü edilen – III. Tekil kişi
Biz – I. Çoğul
Siz – II. Çoğul
Onlar – III. Çoğul
Dönüşlülük Zamirleri:
Kendi – öz
Bu kişi zamirleri; I. Tekil, II. Tekil, III. Tekil, I. Çoğul, II. Çoğul, III. Çoğul kişinin yerine kullanılabilir.
İŞARET ZAMİRLERİ
Nesnelerin adının yerini işaret yoluyla belirten sözcüklerdir. ‘’bu – şu – o’’ tek başlarına bir kavramın, nesnenin yerini tuttuğunda işaret zamiri olur. Bunlar, şunlar, onlar da, işaret zamiri olarak kullanılır.
BELGİSİZ ZAMİR
Yerlerini, tuttukları varlıkları kesinlik kazandırmaksızın belirten sözcüklerdir.
Herkes, biri, bazısı, birkaçı, şey, kimi, başkaları, başkası, çoğu...
NOT: Kimi belgisiz sıfatlar belgisiz zamire dönüşebilir.
Çoğu öğrenciler – çoğu
Kimi insanlar – kimi
SORU ZAMİRLERİ
Varlıkların yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Kim, ne, hangisi, neler, kimler, kimin, neyin, hangisinin, nereye, kaçıncısı, nesi, neyi...
NOT: Karma sorulu cümlelerde ‘’mı’’ soru edatı varsa soru anlamını edat sağlar. Diğer soru anlamlı sözcükler soru fonksiyonunu kaybeder.
Nereye, kimin, nasıl gideceğini biliyor musun ?
EK BİÇİMİNDEKİ ZAMİRLER
İlgi Zamirleri : Kimi ad tamlamalarında tamlanan düşer, yerine ‘’ki’’ ilgi zamiri getirilir.
Benim arkadaşım gelmemiş, seninki gelmiş.
İyelik Zamiri: Ad tamlamalarında kişi adlarıyla kurulan tamlamalarda tamlanana gelen iyelik eklerini iyelik zamiri kabul edenler vardır.
Benim - ev – im
Senin – ev – in
Onun – ev – i
Bizim – ev – imiz
Sizin – ev – iniz
Onların – ev – leri
İŞARET SIFATLARI İLE İŞARET ZAMİRLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
İŞARET SIFATLARI |
İŞARET ZAMİRLERİ |
* Varlıkların yerini işaret yoluyla gösterir |
Varlıkların adlarının yerini işaret yoluyla tutar. |
* Tamlama biçimindedirler, addan önce gelirler |
Niteleme durumu yoktur |
* Çekim eki almamış sözcüklerdir |
Çekim eki alabilirler; kendilerinden sonra virgül kullanılabilir. |
Bu – Bu adama güvenilmez
Yakına bulunan varlığı gösterir. |
Buna güvenilmez. |
Şu – Şu adama güvenilmez
Biraz uzaktaki varlığı gösterir |
Şuna güvenilmez |
O – O adama
Güvenilmez. |
Ona güvenilmez |
Beriki – Beriki adama güvenilmez |
Berikilere güvenilmez. |
Böyle – Böyle insanlara güvenilir mi? |
Böylelerine güvenilmez. |
Öyle – Öyle insanlara güvenilir mi? |
Öylelerine güvenilir mi? |
UYARI : Kimi durumlarda işaret zamirinden sonra çekim eki veya virgül kullanılmamış olabilir. Bu tür cümlelerde işaret sözcüğünün sıfat mı yoksa zamir mi olduğunu anlamak için şu yöntem kullanılabilir.
YÖNTEM
İşaret (ŞEY) + Ad |
Anlam bozulursa
SIFAT |
Sözcüğü KİŞİ |
Anlam bozulmazsa
ZAMİR |
‘’Bu kalemi ben aldım.’’ Cümlesini ‘’Bu ŞEY kalemi ben aldım.’’ Biçiminde okursak anlam bozulur. ‘’BU’’ sözcüğü burada İŞARET SIFATIDIR.
‘’Bu kalemdir diye mi aldın?’’ cümlesini ‘’Bu ŞEY kalemdir diye mi aldın?’’ biçiminde okursak anlam bozulmaz. ‘’BU’’ sözcüğü İŞARET ZAMİRİDİR.
• Bu insanı iyi tanıyın.
Bu kişi insanı iyi tanıyın. (İşaret sıfatı)
• Bu insana güven vermiyor.
Bu kişi insana güven vermiyor. (İşaret zamiri)
BELGİSİZ SIFATLA
BELGİSİZ ZAMİRİN KARŞILAŞTIRILMASI
BELGİSİZ SIFATLAR
• Varlıkların nitelik ve niceliklerinin belli belirsiz bildiren sıfatlardır.
• Tamlama kurup adı nitelerler.
BİR |
Bir insan önce dürüst olmalı. |
HER |
Her insana güvenilmez. |
ÇOK |
Çok soru çözmelisiniz. |
AZ |
Az parayla olmuyor bu işler. |
FAZLA |
Fazla kalemin var mı? |
FALAN |
Falan insanla karşılaştım. |
HİÇBİR |
Hiçbir insan mükemmel değildir. |
BİRÇOK |
Birçok arkadaşıma rastladım. |
BİRKAÇ |
Birkaç soruyu hiç yoktan kaçırdım. |
BİRAZ |
Biraz zor bir soruydu. |
BELGİSİZ ZAMİRLER
• Varlıkların adlarını yerini belli belirsiz tutan sözcüklerdir.
• Belgisiz zamirlerin niteleme görevi yoktur.
• Çekim eklerini alırlar.
Birini tanıyamadım.
Tümüne güvenimi yitirdim.
Çoğunu şimdi çözdüm.
Fazlası göz mü çıkarır.
Falancayla takışmış.
Hiçbiri mükemmel değildir.
Birçoğuyla ilişkimi estim.
Birkaçını hiç yoktan kaçırdım.
Birazıyla idare etmeye çalış.
SORU SIFATI, SORU ZARFI VE SORU ZAMİRİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
SORU SIFATI
Soru sözcüğü sıfat tamlaması oluşturur.
Soru sözcüğünün yanıtı da bir sıfat tamlamasıdır.
NASIL
HANGİ
NEREDEKİ + AD
KAÇINCI
KAÇTA KAÇ
NE KADAR
• Nasıl bir kitap istiyorsun?
• İyi bir kitap.
• Hangi evde oturuyorsun?
• Şu evde
• Neredeki okulda okuyorsun?
• Karşıki okulda.
• ÖYS’de kaç Türkçe yaptın?
• Ellisekiz Türkçe
SORU ZARFI
Bir soru sözcüğünün soru zarfı sayılabilmesi için yanıtının da zarf veya zarf öbeği olması gerekir.
Soru sözcüğü eylem veya eylemsiyi niteler.
NASIL
NE ZAMAN
NE + EYLEM
NEDEN
NİYE
NİÇİN
• Buraya nasıl geldin?
• Koşarak.
• Erzurum’a ne zaman gidiyorsun?
• Üç ay sonra.
• Neden düşman görünürsünüz, yıllar yılı dost bildiğim aynalar.
• Yaşlandığım için.
• Ne sırıtıp duruyorsun? (Niçin)
• İçimden öyle geldiği için.
SORU ZAMİRİ
Bir soru sözcüğünün zamir sayılabilmesi için yanıtının ad veya zamir olması gerekir.
Soru sözcüğü adın yerini tutar.
KİM
NE + Durum Ekleri
HANGİSİ
KAÇ + çekim eki
• Beni kim aradı?
• Ayşe (o)
• Çarşıdan ne aldın?
• Kalem
• Seni hangisi dövdü?
• Şu (bu, o, öteki)
• Bu saate kadar neredeydiniz?
• Dersanedeydik.
• Sınavı kaçınız kazandı?
• Üçümüz.
D İ K K A T
‘’Neden?’’ soru sözcüğünün yanıtı kimi zaman zamir, kimi zaman zarf olabilir.
Türü belirleyen verilen yanıttır.
Çocuklar neden korkarlar?
Çocuklar iğneden korkarlar. (Zamir)
Çocuklar yalnız kaldıkları için korkmuşlar. (Zarf)
SÖZCÜK TÜRLERİ - 4. KONU
B E L İ R T E Ç (ZARF)
Eylemlerin, eylemsilerin, sıfatların ya da görevce kendisine benzeyen sözcüklerin anlamını etkileyen, kimi zaman güçlendirip kimi zaman kısıtlayan sözcüklere denir.
Ö Z E L L İ K L E R İ
Sözcük, eylemi etkilediği zaman ‘’belirteç’’ olur.
Böyle çalışmalısın (‘’böyle’’ belirteç olur.)
Bir adı etkilediği zaman ‘’sıfat’’ olur.
Böyle insanlarla konuşmamalısın.
Bir adın yerine kullanıldığı zaman ‘’adıl’’ olur.
O, her zaman böyledir.
Tek başına belirteç yoktur. Yalnız durumdadırlar. İsim çekim eki almazlar. Belirteçlere gelen isim çekim eki işlevini kaybeder.
YAPILARINA GÖRE BELİRTEÇLER
Basit Belirteçler :
Kök halindeki belirteçlerdir.
HEMEN – SABAH – DAHA – DÜN – GEÇ
Türemiş Belirteçler :
Kök ya da gövdelerine ek getirilerek yapılan belirteçlerdir.
- ce Yiğitce seslendi.
- leyin Sabahleyin yola çıktı.
- leri Akşamları erken yatıyor.
- e Sabaha biter.
- de Sözde çalışıyor.
- den Erkenden gel.
- lerde Şimdilerde çok moda oldu.
Bileşik Belirteçler :
Belirteç görevinde bulunan bileşik sözcüklerdir.
Bugün gelir.
Biraz ayır.
İlk önce gitti.
Öbeklenmiş Belirteçler :
Kimi sözcükler yan yana getirilerek belirteç öbekleri oluştururlar.
Önce doğru git.
Sabahtan beri bekliyor.
Arada sırada uğrar.
Şöyle böyle düzeldi.
GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE BELİRTEÇLER
Zaman Belirteçleri :
Eylemin anlamını zaman ilgisiyle tamamlayan sözlerdir.
Biraz önce gitti.
Konuştukça açılıyor.
Gittiğinden beri görmedim.
Dün sözünü ettik.
Bu gün aradı.
Demincek buradaydı.
Sonra söylerim.
Yazın havalar ısınır.
Şimdi gelir.
Yer yön belirteçleri :
Eylemin yerini ve yönünü belirten belirteçlerdir.
Ne ileri gidebiliyor ne de geri.
İçeri girmeyiniz, dışarı çıkınız.
Aşağı tükürse sakal, yukarı tükürse bıyık.
NOT : Yalın durumda kullanılır. İsim çekime eki alırsa adlaşır.
Dışarı-y-a .çıkınız
Durum Belirteçleri :
Eylemin nasıl yapıldığını, ne durumda olduğunu belirten sözcüklerdir.
Anlam ayrıntılarına göre başlıcaları :
A- Niteleme Belirteçleri :
Güzel düşün iyi hisset yanılma, aldanma.
Bütün gün kapı kapı dolaştı.
Yer yer kesintilere rastladı.
Güle oynaya gittiler.
Diyar diyar gezdik.
Akşam ıpıssız bastırdı.
Sımsıcak gülümsedi.
B- Kesinlik belirteçleri :
Elbette gelir.
Mutlaka çalışmalısın.
Asla arama.
Hiç görünmedi.
Ne olursa olsun ara.
C- Yineleme Anlamlı Belirteçler :
Gene uyudu.
Tekrar düşünmelisin.
Bir daha sormuş.
İkide bir düşüyor.
D- Diğer Durum Belirteçleri :
Peki, evet, hay hay, artık, yalnız, ancak, bari....
Azlık – Çokluk Belirteçleri :
Sıfatları, eylemleri ve kendi türünden sözcükleri azlık – çokluk bakımından kısan ya da güçlendiren belirteçlerdir.
A- Eşitlik Belirteçleri :
‘’kadar’’
Kuş kadar küçük beyin.
Peri kadar güzel kız.
Onun kadar düşüncesiz insan yoktur.
B- Üstünlük Belirteçleri :
‘’daha’’
Daha temiz ve güzel bir dünya.
Daha rahat koltuklar.
C- En Üstünlü Belirteci :
‘’en’’
En sıcak günleri geride bıraktık.
D- Aşırılık Belirteci :
‘’Çok, gayet, pek fazla’’
Çok verimli topraklar göz alabildiğine uzanıyor.
Pek şirin bir ev kiralamışlar.
Günlerimiz gayet sakin geçiyor.
Fazla şişman ve hareketsiz bir çocuktu.
E- Öbeklenmiş Belirteçler :
‘’daha çok, en çok, daha fazla, en fazla, daha az, en az, çok az....’’
F- Diğerleri :
‘’Çokça, fazla, ta, aşağı, yukarı’’
Soru Belirteçleri :
Eylemleri, eylemsileri ya da cümlenin yüklemini soru yoluyla belirleyen sözcüklerdir.
Ne bağırıp duruyorsun ?
Nasıl konuşursun ?
Niçin geciktin ?
Hani gelecektin ?
Ne kadar alacaksın ?
Ne biçim boyadın ?
Niye düşünüyorsun ?
SÖZCÜK TÜRLERİ - 5. KONU
EDAT – BAĞLAÇ – ÜNLEM
E D A T (İlgeç)
Görev ve anlamları daha çok , cümle içinde birlikte bulunduğu sözlerle beliren, sözcükler arasında ilgi kurmaya yarayan, anlamları ancak bu görevleriyle beliren sözcüklere denir.
Düzenli çalıştığı İÇİN sınavı kazandı.
Okulu İÇİN her şeye katlandı
‘’İÇİN’’ sözcüğü ilk cümlede ‘’-den dolayı’’ anlamındadır. İkinci cümlede ise ‘’uğruna’’
anlamını kazandırmıştır.
Tek başına belirgin anlamı olmayan edatların cümle içinde anlam kazandıklarını görmekteyiz.
Asıl görevleri ilişkide bulundukları sözcüklerle ilgi kurmak olan edatların cümle içindeki görevleri de kullanımları sırasında değişiklik göstermektedir.
Babası İLE okula gitti
Annesi İLE babası okula gitti.
Birinci cümlede ‘’birlikte’’ anlamıyla edat olan ‘’İLE’’, ikinci cümlede görevdeş öğeleri bağlamakta kullanılmış ; BAĞLAÇ olmuştur.
Ö Z E L L İ K L E R İ :
1-Sözcük türetmeye uygun değildir.
2-Ad, durum ve iyelik eklerini alamazlar. Alırlarsa isimleşirler.
ÖRNEK :
Temel gibisini zor bulurlar
3-Kalıplaşmış sözlerdir.
ÇOK KULLANILAN EDATLAR
İ Ç İ N
Örnek :
Kitabı çalışması İÇİN verdim. (‘’Amacıyla’’ anlamında kullanılmış.)
Araba bozulduğu İÇİN okula geç kalmış . (Neden-sonuç ilişkisi. )
Senin İÇİN hazırlık yapıyor. (‘’Özgü’’ anlamında.)
Onur İÇİN deli dolu diyorlar. (‘’Hakkında’’ anlamında.)
Disketi bir hafta İÇİN aldım. (‘’Süre’’ bildirmiş)
İÇİN edatının başka anlamlarda da kullanıldığı görülür.
G İ B İ
Benzetme ve karşılaştırma ilgisi kurar.
Örnek; Çiçek GİBİ çocuk. - ‘’benzer’’ anlamda
Sana insan GİBİ davrandık. – ‘e’ yakışır’’ anlamında kullanılmış.
Sınavı kendi kazanmış GİBİ seviniyor. – ‘’imişçesine’’ anlamında kullanılmış.
K A D A R
Karşılaştırma ilgisi kurar.
Örnek :
Kuş KADAR beyin.
Çalıştığı KADAR para.
Boyu KADAR çanta.
Belirsizlik bildirir.
Örnek :
Yüz KADAR çocuk.
GİBİ Anlamı katar.
Örnek :
Dayak yemiş KADAR oldum.
G Ö R E
Kurallara GÖRE kaydınız silindi. ‘’UYARINCA’’ – ‘’GEREĞİNCE’’ anlamında.
Sana GÖRE bu mantıklı mı ? ‘’CE’’ eki anlamında.
B A Ş K A
Benden BAŞKA kimsesi yok – ‘’DIŞINDA’’ anlamında.
Evinden BAŞKA arabası da var. ‘’AYRICA’’ anlamında.
A N C A K
Bu araba ANCAK yüz milyon eder. – ‘’EN FAZLA’’ anlamında.
ANCAK birinci sınıfı geçebildi. – ‘’GÜÇLÜKLE’’ anlamında.
D O Ğ R U
Okula DOĞRU gitti.
Kırkına DOĞRU dağıttı.
Sabaha DOĞRU geldi.
K A R Ş I
Sana KARŞI çok duyarlı davrandı.
Kente sabaha KARŞI girdik.
İ L E
Baltayla kesmiş.
Arkadaşlarıyla konuştum.
Arabayla geldi.
Onun karışmasıyla işler bozuldu.
M İ
Soru edatıdır.
Bu da yapılır MI – Şaşırma anlamında.
Köşede durur MU-sunuz? Rica anlamında.
Güzel Mİ güzel kız! Pekiştirme anlamında.
Mektubu okudun MU anlarsın.
Y A L N I Z
Bu soruyu YALNIZ Uğur çözebilir.
S A D E C E
Konuyu SADECE Öykü biliyor.
B İ L E
Sen BİLE şaşarsın.
B A Ğ A Ç
Anlamca ilgili cümleleri, görevdeş öğeleri bağlamaya yarayan sözcüklere BAĞLAÇ denir.
İŞLEVLERİ : Tamlayanları bağlar. ; Suyun ve elektriğin parasını ödedik.
Küçük ve şirin bir ev aldık
Tamlananları bağlar ; Güneşin sıcaklığı ve rengi insanı etkiler.
Kırık tabakları ve bardakları topladı.
Cümleleri bağlar ; Geldim, g | |
|
